دانشمندان در حال پرورش مغزهای کوچک انسانی در آزمایشگاه هستند
از سال ۲۰۱۳ که نخستین «مغز مینیاتوری» در لوله آزمایش برای مطالعه یک اختلال ژنتیکی پرورش یافت، مسیر جدیدی در علم عصبشناسی آغاز شد. اکنون صدها نسخه از این مغزهای کوچک که به آنها ارگانوئید مغزی (Brain Organoids) گفته میشود، در آزمایشگاههای سراسر جهان رشد داده میشوند تا رازهای شکلگیری مغز، بیماریهای عصبی و حتی تکامل انسان فاش شوند.
اما پرسش ترسناک این است: آیا ممکن است این مغزهای مصنوعی روزی آگاه شوند؟
مغزهای کوچک با آیندهای بزرگ
در پروژهای که با حمایت مالی مایکروسافت در دانشگاه کالیفرنیا سندیگو (UCSD) در حال اجراست، پژوهشگران فعالیت عصبی صدها ارگانوئید مغزی را بررسی میکنند. دکتر آلیسون مواتری (Alysson Muotri)، سرپرست این تحقیق، میگوید هدف اصلی، درک تکامل مغز انسان و کمک به بیماران مبتلا به اختلالات عصبی است، اما ناخواسته ممکن است به ایجاد نوعی از هوشیاری زیستی منجر شود.
این ارگانوئیدها از سلولهای بنیادی شروع میشوند و در محیطی غنی از مواد مغذی رشد میکنند تا به ساختارهایی با حدود ۲.۵ میلیون نورون برسند. اگرچه مغز واقعی انسان حدود ۱۰۰ میلیارد نورون دارد، اما این ساختار کوچک شباهت زیادی به مغز جنین انسان در مراحل اولیه رشد دارد.
از آزمایش تا آگاهی؟
مغز درون بدن با محرکهای دیداری و حسی رشد میکند، اما ارگانوئید در آزمایشگاه چنین محرکهایی ندارد. همین باعث میشود رشدش پس از حدود ۴۰ هفته متوقف شود. مواتری میگوید تیمش حتی در تلاش است تا این مغزهای کوچک را به چشمهای کارکردی مجهز کند تا ورودی حسی دریافت کنند.
با این حال، او اعتراف میکند: «ما نمیدانیم آیا از مرز آگاهی عبور کردهایم یا نه، چون هیچ روش علمی قطعی برای اندازهگیری آگاهی وجود ندارد.»
آگاهی؛ خط قرمز اخلاقی
پژوهشگران همچنان بر سر تعریف آگاهی اختلافنظر دارند. دکتر لورا کابرا (Laura Cabrera) از دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا میگوید: «اگر روزی این مغزهای کوچک توانایی احساس درد یا ادراک پیدا کنند، ادامه آزمایش روی آنها میتواند از نظر اخلاقی فاجعهبار باشد.»
در سال ۲۰۲۱، آکادمی ملی علوم، مهندسی و پزشکی آمریکا گزارشی منتشر کرد که در آن درباره پیامدهای اخلاقی و قانونی ارگانوئیدهای مغزی و کایمراهای انسان-حیوان هشدار داده شد. این گزارش ضمن تأکید بر ارزش علمی این تحقیقات، از خطر «نقض نقش الهی» و نبود رضایت آگاهانهی اهداکنندگان سلول نیز سخن گفت.
نشانههایی از هوشیاری اولیه؟
در سال ۲۰۱۹، تیم مواتری مشاهده کرد که ارگانوئیدها امواج مغزی شبیه به نوزادان نارس انسان تولید میکنند، و وقتی بیهوشکننده به آنها داده شد، این امواج از بین رفت. به گفته مواتری، «این نشاندهنده وجود نوعی آگاهی اولیه یا شبههوشیاری است.» برای همین، آزمایشگاه او با همکاری متخصصان اخلاق زیستی کار میکند تا از عبور از این خط قرمز جلوگیری شود.
از مغز مصنوعی تا زیستربات زنده
در همین راستا، پروژههایی مشابه در آمریکا منجر به تولید زنوباتها (Xenobots) شدهاند؛ روباتهای زنده ساختهشده از سلولهای قورباغه که قادر به حرکت، ترمیم و حتی پاکسازی میکروپلاستیکها هستند. دکتر جیمز جوردانو (James Giordano) از دانشگاه جورجتاون هشدار میدهد که این موجودات نیز ممکن است در آینده به سطحی از «پیشآگاهی (Protoconsciousness)» برسند.
مرز میان علم و اخلاق
اگر ارگانوئیدها یا زنوباتها روزی احساس، ترس یا آگاهی پیدا کنند، بشر با بزرگترین چالش اخلاقی قرن روبهرو خواهد شد: آیا حق داریم «حیات آگاه» را در محیط آزمایشگاهی خلق کنیم؟ و اگر خلق کردیم، آیا میتوانیم آن را از بین ببریم؟
